قالی خشتی چالشتر را بیشتر بشناسیم

نویسنده: مریم قنبری عدیوی؛ کارشناس ارشد فرش دستباف

قالی و دیگر بافته‌های هم خانواده آن در فرهنگ ایرانیان تنها یک زیرانداز و یا پوشش نیست؛ بلکه یک شاخص و معیار فرهنگی-هنری و برگ هایی برای شناسایی هویت و سند ملی جامعه به شمار می‌رود. فرش فراتر از آن که یک کالای اقتصادی و مصرفی باشد، دستبافته‌ای است که تار و پودش از روح و روان، عشق و هنر، هویت و خرد، باور و ایمان درونی یک ملت است. چهارمحال و بختياري به عنوان يكي از مراكز مهم بافت، توليد و صدور انواع دستبافته‌هاي پرزدار و بدون پرز مورد توجه پژوهشگران و فعالان اين صنعت در كشور است. بسياري از نقش‌ها و طرح‌هاي منحصر به فرد در اين منطقه از طبيعت و اقليم چهار فصل استان الهام می‌گیرد. یکی از زیباترین نمونه‌های قالی این منطقه، قالی خشتی چالشتر است.

آشنایی با استان چهارمحال و بختیاری

استان چهارمحال و بختیاری در جنوب غربی ایران واقع شده از شمال و مشرق به اصفهان از جنوب به کهگیلویه و از شمال غربی به ایذه محدود است. ناحیه‌ای است کوهستانی. کوه‌های بختیاری قسمتی از رشته کوه‌های مغرب ایران است که در جهت شمال‌غربی به جنوب‌شرقی کشیده‌اند. از یک طرف به کوه‌های لرستان و از طرف دیگر به کوه‌های شمال‌غربی می‌پیوندد. این ناحیه محل سکونت ایل بختیاری است [۱]. «سرزمینی که به نام خاک بختیاری خوانده می‌شود، جغرافیای محل زندگی و زیستگاه بزرگ‌ترین ایل عشایری کشور است» [۲].

بر اساس پژوهش های متعدد این استان چهارمحال و بختیاری با اقلیمی سرد و خشک به مرکزیت شهرکرد، با عنوان بام ایران شهرت دارد. این استان شامل دو منطقه مختلف و متصل به يكديگر است. ناحيه‌اي از اين استان را كه بين كوه‌هاي زاگرس تا خوزستان قرار گرفته بختياري و قسمت شرقي آن را كه در حد فاصل كوه‌هاي زاگرس به طرف اصفهان است، چهارمحال مي‌نامند [۳]. مهمترین مناطق قالیبافی استان چهارمحال و بختیاری عبارتند از: چالشتر، سامان، اِشکَفتَک، پیربلوط، اَرجِنَگ، وَردنجان، فَرخشهر (قَهفرخ)، بروجن، بُلداجی، فرادنبه، هیرِگان، باباحیدر، اَردل و نواحی تابعه آن، شَلمزار و گروه فرش‌های اولاد [۴]. تاریخ دقیقی از بافت فرش در این استان ذکر نشده اما به دلیل عشایری بودن استان می‌توان گفت: فرش این استان نیز همپای دیگر مناطق کشور، به خصوص فرش‌های عشایری قدمت دارد.

مجموعه منسوجات بختياري را بايد از نظر سبک بافت و طرح و نقش آن‌ها در دو گروه جدا از هم بررسي کرد: يكي بافته‌هاي لرهاي بختياري و ديگر بافته‌هاي چهارمحال. اين دو اگر چه از لحاظ قومي و نژادي به هم مربوط‌اند اما شيوه زيستشان يكي نيست. قالي‌هاي بختياري در قسمت جنوبی و غربي استان، و اكثراً توسط عشاير بختياري توليد مي‌شوند؛ اين قالي‌ها در سبك عشايري فرش ايران قرار دارند. دستبافته‌های بختیاری دارای نقوش انتزاعی و نمادین‌اند و از جنبه‌های آزاد دستی، خیال‌پردازی و ذهنی‌بافی طراح و بافنده برخوردار می‌باشند. طرح و نقش آن‌ها همچنان پای‌بند اصالت‌های ایلی است. قالي‌هاي چهارمحال اما در قسمت شرق و شمال استان بافته مي‌شوند و حاصل دستِ بافندگان روستانشين و شهرنشينان هستند و اين قالي‌ها اكثراً در سبك روستايي‌باف قرار دارند. طرح و نقشه اکثر بافته‌های چهارمحال بر مبنای خطوط نرم و ملایم شکل گرفته و به راحتی می‌توان تاثیر فرش‌های اصفهانی را در آن‌ها دید [۵]. این «گروه بسيار مهم در ميان فرش‌هاي قديم چون در مراكز حكومتي خوانين بختياري توليد مي‌شده‌اند به قالي‌هاي بختياري معروف هستند اما اين مناطق از نظر جغرافيايي در چهارمحال قرار دارند. مهمترين مراكز تجمع خوانين در چهارمحال عبارت بودند از: چالشتر، شلمزار، فرخ‌شهر (قهفرخ) كه به دستور رضاشاه بساط خوانين و حكومت‌هاي محلي آن‌ها برچيده شد» [۶]. با وجود این گونه‌گونی‌ها، نکات مشترک بسیاری نیز بین بافته‌های چهارمحالی و بختیاری مشاهده می‌شود. معروف‌ترین نوع قالی‌های بختیاری، قالی‌هایی موسوم به «بی‌بی بَف» یا «بی‌بی باف» است. که هم از نظر ابعاد و هم از نظر نقش و مواداولیه مصرفی با سایر فرش‌های ایرانی تفاوت کلی دارد این قالی‌ها را منحصراً بی‌بی‌ها که از امکانات مادی بالایی برخوردار بودند، می‌بافتند.

مطلعین اظهار می‌دارند که نقشه چنین قالی‌هایی از حدود ۲۰۰ سال پیش و توسط خوانین بختیاری به قهفرخ آورده شد و سپس بافت این گونه قالی‌ها در چالشتر توسعه یافته است. در حال حاضر بافتن بی‌بی باف‌ها در چالشتر در منطقه شهرکرد پیگیری می‌شود. اما توسط اجتماعات روستایی و آن هم در چهار چوب صنایع دستی و به نام قالی خشتی. این قالی‌ها با نقشه خشتی، سرو کاج، کف ساده و بته قهر و آشتی و لچک و ترنج، متن قالی‌های لچک و ترنج را با گل‌های تجریدی به نام اَشرفی (نام محلی آن) و حاشیه آن را با شاخه و گل و برگ شاه عباسی می‌پوشانند، بافته می‌شود. گفتنی است که سبک نقش های بی‌بی باف، شکسته (هندسی) است [۷].

قالی چالشتر

روستای چالشتر در فاصله هشت کیلومتري غرب شهرکرد، مرکز استان چهارمحال و بختیاري به مدت چهار قرن مرکز حکومت و حکمرانی خوانین بختیاري بود که این موضوع تا دهه اول حکومت پهلوي تداوم داشته است. امروزه چالشتر يكي از مناطق شهرِ شهركرد محسوب مي‌شود. این منطقه يكي از قديمي‌ترين و فعال‌ترين مناطق قالي‌بافي با خصوصیات روستایی در چهارمحال و بختیاری است و در اين زمينه داراي شهرت جهاني است. «مهم‌ترين ويژگي قالي چالشتر استفاده از مواد اوليه مرغوب و رنگرزي مناسب به همراه بافت ممتاز و منحصر به فرد مي‌باشد. شادابي و زنده بودن طرح‌ها و رنگ‌هاي به كار رفته باعث به وجود آوردن يكي از زيباترين قالي‌ها شده است» [۸]. از معروف‌ترین قالی‌های چالشتر که شهرت جهانی در بازارهای فرش اروپا را به خود اختصاص داده و در همه جا آن را منسوب به چهارمحال می‌دانند، قالی‌های طرح خشتی این منطقه می‌باشد.

در ادامه خصوصیات فرش چالشتر، به عنوان یکی از بازماندگان فرش‌های اصیل بختیاری، به صورت طبقه‌بندی شده بررسی می‌شود:

– طرح قالی خشتی چالشتر

طرح‌هاي رايج قالي چالشتري عبارتند از: خشتي (ستون‌دار، پیاز، سرو، طاووس، چمن یه‌ور، خشت انگور، بید مجنون، جانوری)، قابی (سماوري، حقه‌ای، لوزی، بیضی، کوزه‌ای، قاب قوری)، نقشه بي‌بي‌باف، گلداني، سرو و كاج، بید مجنون، لچك و ترنج (ترنجی)، گل مينا، کف ساده، کلیل ترنج، ترنج خربزه‌ای، ترنج دار (اگر یک ترنج باشد لندنی و اگر دو تا ترنج باشد گل فرنگ).

مهم‌ترین طرح فرش چالشتر، خشتی است. علی‌رغم وجود بیش از 40 تا 50 نوع فرش خشتی امروزه شاهد طرح‌های بیش از حد تکراری خشتی هستیم. ترکیب کلی طرح‌های خشتی عبارتند از:

– خشتی لوزی (جدا شده با رنگ، جدا شده با خشت)

– خشتی محرابی

– خشتی غلط (نقش ترکیبی جدید که در حوزه اصفهان استفاده می‌شود)

– نگاره‌های رایج در قالی خشتی چالشتر

بته (بته سَرکَج، بته ماهی، بته جقه، بته کوتاه و بلند، بته دست به کمر)، درخت کاج (ساده و مطبق یا طبقه طبقه)، درخت سرو، درخت بید مجنون، گل فرنگ، گل بادبزنی، گل شاه عباسی، محرابی، قیچی، گل نیلوفر، پرنده قهر و آشتی (دو پرنده پشت به هم) و فرشته (دو پرنده روبروی هم)، طاووس، طوطی، آهو، گوزن، درخت تاک یا انگور، گلدان و دستِ دلبر و… .

حاشیه‌های رایج منطقه نیز نگاره دهان اژدری، گل بادبزنی، «حاشیه گل فرنگ، حاشیه لندنی، تُنبان قری (نقشی شبیه شلیته) و شاخ گوزنی می‌باشد[۹].

– ابزار و خصوصیات بافت قالی خشتی چالشتر

– ابزار بافت شامل دفتین، کَرکیت و قیچی، چاقو و نیم زرعی برای اندازه گیری است.

– نوع دار مورد استفاده به صورت ايستاده فلزی و معمولاً بدون راست‌رو و همراه با کوجی است.

– چله پنبه‌ای با ضخامت متوسط

– رجشمار قالي‌ها بين ۳۰-۲۵ و گاه تا ۴۰رج است. حداکثر رجشمار در گذشته ۳۰ بوده ولی امروزه تا ۴۵-۴۰ هم دیده می‌شود. قالی‌های ظریف‌تر با سفارش بافته می‌شوند.

– گلیم‌بافی فارسی

– شیرازه متصل

– ریشه متصل در دو طرف قالی

– گره مورد استفاده، متقارن (گره تركي) با ضخامت‌های گوناگون است که بدون استفاده از قلاب (با دست) زده می‌شود.

– اكثر قالي‌ها «دو پوده» و «سه پوده»  با چله نخی (پنبه‌ای) هستند. قالي‌هاي سه پوده بدين ترتيب هستند كه بعد از اينكه دو پود كلفت و نازك را دفتين زدند پود سوم كه عموماً از جنس پلي استر يا پنبه چند لا مي‌باشد را پودگذاري مي‌كنند و آن را مي‌كوبند تا دو پود قبلي خوب در قالي بنشيند و بعد از آن پود را از لاي چله‌ها درمي آورند. اين عمل باعث كوبيده شدن فرش مي شود و فقط در چالشتر رواج دارد.

– ابعاد قالی خشتی چالشتر

ابعاد متداول عموماً دو ذرع، ۶ ، ۹ و ۱۲ مترمربعی است و اندازه‌های کوچک نیز به طور پراکنده بافته می‌شود.

– رنگ و رنگرزی قالی خشتی چالشتر

بافندگان این روستا علی رغم گسترش مواد اولیه شیمیایی در صنعت رنگرزی کشور، هنوز در تلاش هستند تا رنگ‌های مورد نیاز را با استفاده از مواد اولیه گیاهی تهیه نمایند. منطقه چالشتر اعتبار خود را مدیون استفاده از رنگ های گیاهیِ با کیفیت است. تعداد رنگ‌های مورد استفاده در قالی‌های چالشتر معمولا بین ۲۲ تا ۲۸رنگ است که مهمترین آن‌ها عبارتند از: رنگ‌های آبی سیر و روشن، لاکی سیر و روشن، کرم و سفید، سبز سیر و روشن، قهوه ای و نارنجی.

رنگرزی رنگ‌های روناسی این منطقه با بقیه مناطق کشور متفاوت است به شکلی که در سایر مناطق خامه با روناس و دندانه‌های مختلف جوشانده می‌شود. اما در این منطقه مواد اولیه یا خامه به مدت ۷۲ ساعت یا بیشتر در حمام آب گرم یا ولرم خوابانده می‌شود و پس از طی مدت زمان مقرر وقتی خامه از حمام یا پاتیل خارج شد رنگ دوغی، بدنی یا گلبهی به خود می‌گیرد. سپس خامه را در آب‌های جاری چشمه‌ها یا قنوات به مدت دلخواه به صورت شناور می‌بندند خامه با جذب املاح و کانی‌های موجود در آب رفته رفته تیره‌تر می‌گردد و بسته به نیاز بافنده و شید دلخواه او، از آب خارج می‌گردد. (بستگی به زمان نگهداری در آب دارد) این تفاوت رنگ که به دلیل املاح متفاوت موجود در آب مناطق مختلف باعث ایجاد تفاوت در رنگ‌هاست که عاملی برای تشخیص فرش‌های مختلف مناطق مختلف است. این روش یکی از منحصر به فردترین شیوه‌های رنگرزی در این مناطق می باشد که خود باعث تشخیص فرش یک روستا از روستای دیگر توسط ارزیابان و ارزشیابان فرش است.

برای اکثر رنگ‌های دیگر هم «خامه‌ها را به مدت تقریباً یک هفته در ظرفی مملو از رنگدانه گیاهی قرار می‌دهند تا خامه‌ها، با حرارت خورشید رنگ شوند و سپس برای تثبیت رنگ خامه ها، آن ها را در ادرار گاو حرارت می‌دهند. برای رنگ‌های روشن‌تر خامه‌های جدید را در پساب خامه‌های قبلی که با دوغ مخلوط شده استقرار می‌دهند، به طوری که ممکن است از این پسآب در چهار مرحله برای رنگرزی استفاده شود» [۱۰].

نمونه هایی از فرش های بختیاری از سایت راگمن:

منابع:

1- ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران، تهران: یساولی، 1381. ص 200.
2- قنبری عدیوی، عباس، فولکلور مردم بختیاری، شهرکرد: نیوشه، 1391. ص 20.
3- قنبری عدیوی، فاطمه، (1391)، بررسی نماد خاک بر روی طرح ها و نقوش فرش بختیاری، پايان نامه‌ تحصيلي كارشناسي فرش، جهاد دانشگاهی یزد، دانشكده‌ هنر و معماری اردکان، راهنما: زهرا قوی پنجه. ص 37.
4- ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران، تهران: یساولی، 1381. ص 200.
5- تناولي پرويز، تاچه‌هاي چهارمحال، چاپ اول، تهران: يساولي، 1377. ص 17-16.
6– نادري، طيبه، (1388)، تفكيك انواع دستبافته‌هاي چهارمحال و بختياري، پايان نامه‌ تحصيلي كارشناسي صنايع دستي، دانشگاه شهرکرد، دانشكده‌ هنر فارسان، راهنما: فرانك كبيري. ص 22.
7– یاوری، حسین، مبانی شناخت قالی ایران، تهران: رجاء، 1384. ص 125.
8- ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران، تهران: یساولی، 1381. ص 201.
9– صوراسرافیل، شیرین، فرش چهارمحال و بختیاری، تهران: آفتاب اندیشه، 1389. ص 77.
10- حسيني، مريم، (1389)، مطالعه تطبيقي نقش خشتي در قالي‌هاي مناطق بيرجند و چالشتر، پايان نامه‌ تحصيلي كارشناسي صنايع دستي، دانشگاه شهرکرد، دانشكده‌ هنر فارسان، راهنما: حميد صادقيان. ص 31.