فرش بافی در ترکیه؛ بررسی نمونه موردی از برگاما

فرش بافی ترکیه را بیشتر بشناسیم

نویسنده: افسانه نجیبی؛ کارشناس ارشد فرش دستباف

در این مقاله به بررسی خصوصیات فرش بافی ترکیه پرداخته شده است. در ابتدا توضیحی در مورد طرح ها و رنگ های مورد استفاده در قالی های منطقه آمده و بعد به بررسی یک نمونه از قالی های شهر برگاما کشور ترکیه پرداخته ایم.

خصوصیات قالی های ترکیه

• طرح قالی های ترکیه:

اسلوب اصلی طرح فرش های ترکیه بر پایه طرح های هندسی و شکسته قرار دارد و سری دیگری از طرح ها نقوش گردان و گل و برگ های طبیعی می باشد. طرح ها و تصاویری از حیوانات و انسان در برخی از فرش های نفیس بافته شده در آسیای صغیر، در اثر مراودات و سکونتگاه هایی میان ایرانیان و ترکان و برگرفته از هنر ایرانی است و طرح های گردان و ملهم از طبیعت، از نشانه های آن می باشد.
طرح های محرابی نیز جزو طرح های لاینفک فرش های ترکیه است (با ۹۸ درصد مسلمان) که اغلب به صورت دو طرفه اجرا می شود به همراه نگاره هایی مانند برگ های نخل، لاله، زنبق، برگ های شعله ای و گل های گرد هشت پر که از تزیینات رایج در این فرش ها است.

• رنگ بندی قالی های ترکیه:

رنگ مسلط بر قالیچه های ترکی شامل رنگ اولیه قرمز روناسی و زرد و رنگ ثانویه آبی و دیگر رنگ ها است. به ندرت مجموع رنگ های به کار رفته در فرش های ترکی به ۱۰ رنگ می رسد. در واقع قالیچه های آناتولی دارای وسعت رنگ کمتری نسبت به فرش های ایرانی هستند.
رنگ بندی فرش های ترکیه به سه دسته تقسیم می شود:
۱- غالب قالیچه های غرب ترکیه، آبی و قرمز هستند و رنگ های بژ و زرد نقش دوم را ایفا می کنند.
۲- در شرق ترکیه از رنگ های بنفش و نخودی استفاده می کنند و قالی های این منطقه دارای زمینه تیره تری هستند. رنگ های قهوه ای، قرمز و آبی کم استفاده می شوند. البته لازم به ذکر است که رنگ سفید نیز در قالی های شرق ترکیه استفاده می شود.
۳- در ناحیه مرکزی بیشتر از رنگ زرد و پرتقالی و بنفش استفاده می کنند.
نکته قابل توجه این است که رنگ قرمز در ترکیه نشانه مرگ است بنابراین به کار بردن آن در فرش بافی ترکیه و فرش های محرابی مسلما برای زنده کردن یاد مرگ و فاصله گرفتن از دنیاپرستی و… است.

• رنگرزی قالی های ترکیه:

رنگ های مورد مصرف برای فرش بافی ترکیه بیشتر از گیاهان، ریشه و پوست درختان تهیه می شود. برای تهیه رنگ آبی از گیاه نیل و رنگ های قرمز، صورتی، نارنجی، بنفش را از روناس بدست می آوردند.

بررسی نمونه فرش برگاما

فرشی که در ادامه به خصوصیات رنگی آن می پردازیم مربوط به نیمه اول قرن 18 میلادی و متعلق به منطقه بِرگاما است که در حال حاضر نیز قالیبافی در آن رواج دارد. برگاما شهری در شمال غربی ترکیه و ۱۶ کیلومتری کرانه دریای اژه است. این شهر در ۱۰۰ کیلومتری شمال ازمیر و در شمال رودخانه باکیرچای قرار دارد و ۵۵۰۰۰ نفر جمعیت دارد. ویرانه‌های شهر باستانی یونانی پرگامون در شمال و باختر برگاما قرار دارد؛ در واقع نام برگاما تحریفی از نام پرگامون است.

این نمونه فرش تمام پشم بوده و ابعاد آن ۱۶۲‌×۲۱۹ سانتی متر است. در این فرش 6 رنگ به کار رفته که عبارت است از: سفید (کرم)، زرد کمرنگ (بژ)، آبی کمرنگ، آبی پررنگ، مشکی (قهوه ای) و قرمز.

فرش حاضر در ریپون بوسول در سال ۱۹۹۸ به دست آمده است (مجله هالی، شماره ۱۰۱: 133). این مجموعه تقریباً شبیه یک فرش قابل بحث است که یکی از معدود فرش های ترکی با تاریخ بافته شده (۱۱۸۲ هجری قمری) می باشد که در مجموعه ژوزف مک مولان در موزه هنر متروپولیتن نیویورک موجود است (جوزف مک مولان، فرش های اسلامی، ۱۹۶۵، پلاک ۹۲).

در ادامه نمونه فرش برگاما از نظر طرح، رنگ و مواد اولیه بررسی شده است:

– طرح: در فرش مورد بررسی ما گل های هشت پر در حاشیه و لاله ها در قسمت های بالا و پایین فرش به چشم می خورند.

– رنگ: رنگ های غالب به کار رفته در فرش به ترتیب اولویت به چشم آمدن: قرمز، کرم، آبی ها، مشکی و به مقدار خیلی کم رنگ بژ می باشد که در این میان قرار گرفتن رنگ سفید و مشکی در کنار هم (تیره و روشن)، آبی و قرمز در کنار هم (سرد و گرم) و هدایت کردن درست آن ها در کل کار (پخش رنگ) با توجه به این که تعداد رنگ ها نیز محدود میباشد بسیار هنرمندانه صورت گرفته است.
در این فرش ضمن استفاده از رنگ های قرمز و آبی که جز رنگ های درجه یک می باشند به اشباع رنگ ها نیز توجه شده است. در عین حال که رنگ ها پخته و جاافتاده هستند (نه خیلی شارپ و نه خیلی مرده). از این دو رنگ سرد و گرم به گونه ای در کنار هم استفاده شده که اثر یکدیگر را خنثی می کنند و با نگاه کردن به فرش احساس گرما یا سرمای آزاردهنده ای به انسان دست نمی دهد. رنگ قرمز بیشتر در قسمت های عاری از نقش و رنگ آبی بیشتر در میان نقش ها به کار رفته است. همچنین برای کنترل شدت رنگ از تکنیک ابرش نیز استفاده شده است.
یکی از نکات رنگی جذاب فرش قرار گرفتن رنگ قرمز در پشت طرح ها است و گویی برای وارد شدن به این دنیای قرمز رنگ باید از دریچه های محراب مانندی گذر کرد. عقب قرار گرفتن رنگ قرمز با توجه به این که رنگ قرمز در ترکیه نماد مرگ است خود به جذابیت این فرش می افزاید (تداعی کننده دنیایی که مشخص نیست چه زمان و چگونه باید پای در آن نهاد).
با توجه به این که فرش محصول کشور ترکیه و منطقه سردسیر می باشد بنابراین استفاده از رنگ قرمز برای انتقال حس گرما، در سطوح بزرگتر فرش، امری طبیعی به نظر می رسد و حتی خوشایند است.
در این فرش عنصر فرم نیز وجود دارد ولی چون فرم ها، نقوش هندسی هستند که به صورت منفصل در متن فرش قرار دارند، مدیریت کردن رنگ ها سهل تر شده است.

– مواد اولیه: راجع به فرآیند تولید و مواد اولیه به کار رفته در فرش نیز اطلاعاتی محدودی در دست است از جمله این که تار، پود و پرز فرش همه از پشم است که تا حدودی توانسته درخشندگی رنگ ها را کنترل نماید و به فرش ظاهر مات تری بدهد (نسبت به ابریشم).

نمونه هایی از فرش های جانمازی ترکیه از سایت راگمن: