معرفی انواع مختلف کاشیکاری

کاشی کاری و انواع آن

گردآورنده: گروه هنری فندق

کاشی عبارت است از هنر-صنعت شکل بخشیدن به گل و پختن آن در حرارت کوره و تزیین آن با طرح، نقش، لعاب و رنگ و پخت مجددش در کوره. کاشی همواره یکی از اجزای اصلی معماری سنتی ایران بوده است.برای تولید رنگ های متنوع در كاشی ها و تهیه لعاب از اكسید فلزاتی چون اكسیدسدیم، سرب، قلع، روی، پتاسیم و اكسیدمنیزیم استفاده می شود، همچنین اكسید فلزاتی چون مس،كبالت، آهن، نیكل و… .

كاشیكاری یكی از ویژگی های مهم معماری ایرانی به ویژه در دوره اسلامی به شمار می رود كه از طریق آن، نقش، رنگ و بافت خاصی برای بناها شكل گرفت. این نكته به خصوص در ایران كه در بیشتر مناطق آن از مصالح آجر و خشت، با رنگ یكنواخت استفاده می شد، برای گسترش جنبه های زیبایی شناسانه و نمادین آثار بسیار اهمیت داشت.

تاریخچه كاشیكاری:

تزیینات به جای مانده از زمان هخامنشیان، حکایت از کاربرد آجرهای لعاب دار رنگین و منقوش دارد. نمونه جالبی از کاشی های دوره هخامنشی «صحنه شیران و تیراندازان» کاخ شوش است. در دوران اشکانی صنعت لعاب دهی، پیشرفت قابل ملاحظه ای کرد. در دوران ساسانی، مجدداً ساخت کاشی با لعاب ضخیم به شیوه ای دوران هخامنشی رایج گردید که نمونه های آن در کاوش های فیروزآباد و بیشاپور به دست آمده است.

كاشیكاری کاخ شوش-دوره هخامنشی

كاشیكاری کاخ بیشاپور فارس

بعد از دوران ساسانی و گسترش دین اسلام، كاشیكاری یکی از مهم ترین عوامل تزیین و پوشش برای استحکام بناهای گوناگون به ویژه بناهای مذهبی گردید و در ایران هنر کاشیکاری به جایی رسید، که هیچ کشوری فراتر از آن نرفته است. اولین کاشیکاری دوران اسلامی را می توان در مسجد قبه الصخره در بیت المقدس به تاریخ قرن اول هجری مشاهده کرد. کاشیکاری های یکرنگ و لعاب فیروزه ای در مسجد جامع و مسجد حیدریه قزوین، مناره مسجد سین شهر گز اصفهان و گنبد سرخ مراغه و… گویای کاربرد گسترده فن کاشیکاری در اوایل سده ششم هجری در ایران هستند.

در دوران ایلخانی، این فن دچار تحولات و تنوع زیادی شد. كاشیكاری در این دوره علاوه بر سطح خارجی، به سطوح داخلی بنا نیز گسترش پیدا کرد؛ از جمله کاشیکاری های این دوره می توان به کاشیکاری مسجد جامع فریومد و گنبد سلطانیه اشاره کرد.

کاشیکاری گنبد سلطانیه زنجان

در آغاز عصر تیموری، این هنر به شکل کاشیکاری معرق نمایان می گردد و در این دوران، كاشیكاری به بالاترین سطح شکوه خود می رسد. از جمله می توان به بناهای مذهبی شهرهای هرات، سمرقند، مسجد گوهرشاد، مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی و مسجد کبود اشاره کرد.

کاشیکاری مسجد کبود تبریز

در زمان صفویان کاشی هفت رنگ متداول گردید که از لحاظ اقتصادی تولید این نوع کاشی مقرون به صرفه بود. در زمان قاجار به علت تقلیدهای بی اساس، کاشی ایران اصالت خود را از دست داد. جدا از ممالک اسلامی در قرن ۱۱ میلادی كاشیكاری اسلامی جزو لاینفک معماری اسپانیا شد و غنی ترین نمونه آن را می توان در بناهای الحمرا مشاهده کرد.

کاشیکاری کاخ الحمرا اسپانیا

انواع کاشی:

کاشی ها دارای انواع مختلفی هستند که در ادامه هر یک جداگانه معرفی شده اند:

– کاشی بنایی:

نوعی کاشی تزیینی که در دوره صفویه به کمال خود رسید. این نوع کاشی دارای طرح های هندسی است که از تلفیق اشکال هندسی که مساحت هر یک از آن ها میان ۸-۴ سانتی متر است، ساخته می شود. طرح های کاشی بنایی شبیه به طرح های خاتم است با این تفاوت که در خاتم، فقط مثلث به کار می رود ولی برای ساخت کاشی بنایی علاوه بر مثلث، از مربع هم استفاده می شود. هر کدام از طرح های سبک بنایی نام خاص دارد و معروف ترین آن ها «کند و کلیل» است. كاشی بنایی به شیوه معرق ساخته می شود.

– کاشی زرین فام:

نوعی کاشی منقوش و با جلای زرین است که مقدمات ساخت آن از قرون نخستین دوره اسلامی شروع و پس از رکودی کوتاه، مجدداً در دوره سلجوقی به تدریج رونق می یابد و در دوره خوارزمشاهیان و ایلخانیان به اوج ترقی خود از نظر کیفیت، جنس، برند و نقش می رسد. نقوش این کاشی ها بیشتر اشکال انسانی، حیوانی، هندسی و مسایل نجومی همراه با اشعار فارسی احادیث و… تشکیل می دهد. شهرهای اصفهان، جرجان، سلطانیه، ساوه و… را مراکز ساخت آن می دانند.

لعاب زرین فام نوعى لعاب براق با جلاى فلزى بود كه گاه درخشش طلاگونه داشت. این لعاب، داراى ویژگی هاى منحصربه فرد و چشمگیرى است كه آن را شاخص نموده است .جذابیت این نوع لعاب در آن است كه بدون به كارگیری طلا در ساخت آن، بعد از پخت، جلایی زرگون و فلزی بر روی سفال ظاهر می گردد.

– کاشی معرق:

نوعی کاشی در تزیین بناهای ایران که از تلفیق قطعات کوچک یا بزرگ کاشی، براساس طرحی پیش بینی شده، به وجود می آید و از این نظر با آن کاشی موزاییک نیز می گویند. برای ساخت کاشی معرق، استاد کاشی تراش اجزای گل و بوته های طرحی را که قبلاً به دست طراح بر روی کاغذ ساخته شده، پس از شماره گذاری با قیچی تکه تکه می کند. سپس تکه ها را برحسب رنگ آن ها دسته بندی کرده بر خشت های لعاب دار ساده ای که به رنگ های گوناگون قبلاً فراهم شده وارونه می چسباند و هر یک را جداگانه می تراشد. آن گاه بر سطح صاف و ترازی، اجزای خرد تراشیده را برحسب شماره های آن ها از پشت با هم تلفیق می کند. سپس بر پشت این اجزای بر زمین چیده شده، دوغاب گچ می ریزند تا اجزا در کنار هم مستقر شوند و به شکل لوحه ای در آیند.

بعد از خشک شدن دوغاب لوحه را برمی دارند و بر دیوار نصب می کنند. اگر لوحه بزرگ باشد، نخست آن را به تکه های نیم ذرعی تقسیم کرده سپس بر دیوار کار می گذراند. بعد از نصب لوحه ها، کاغذهای چسبیده را پاک می کنند و طرح اصلی نقاش به شکل کاشی معرق نمودار می شود.

مقدمات این هنر از اواخر دوره ایلخانی شروع به از اواخر دوره تیموری تا اواسط دوره صفوی به اوج خود می رسد. از نمونه های جالب کاشی های معقلی می توان به معقلی های موجود در مسجد گوهرشاد مشهد، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل و مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان اشاره کرد.ژ

نقوش این کاشی ها از نقش های گره كشی و گاهی از نقش های مختلف مانند گل و بوته سازی، اسلیمی ها و ختایی ها هستند كه هر كدام جداگانه می توانند بنایی را زینت ببخشند.

– کاشی هفت رنگ یا خشتی:

نوعی کاشی رنگارنگ و تزیینی که در دوره حکومت شاه عباس رواج یافت و جایگزین کاشی های معرق گردید. این کاشی از تلفیق خشت های ظریف لعاب داری که هر یک از آن ها قسمتی از طرح کلی را بر خود وارد ساخته ایجاد می شود. برای ساخت کاشی هفت رنگ ابتدا خشت های آن را از گل رس قالب می زنند و خام پخت می کنند (پخت بدون لعاب). سپس لعاب سفید بر آن می زنند و باز در کوره می گذارند، آن گاه نقاش کاشی، طرحی را که از پیش در نظر داشته و به دست طراح آماده شده به رنگ های غلیظ بر آن ها نقش می زند. خشت های منقوش شماره دار را در کوره می گذارند و پس از پخت برای نصب روی دیوار آماده است.

در این روش ایجاد نقش ونگارهای مختلف امکان پذیر است. طرح اسلیمی از جمله طرح های کاشی هفت رنگ است که هنرمندان دوره صفوی از آن به طور وسیع در كاشیكاری های بناهای اصفهان استفاده کرده اند. در دوره قاجار به تدریج این شیوه سیر نزولی پیدا می کند.

– کاشی یکرنگ:

این کاشی نوعی آجر لعابدار است که شیوه ساخت آن از اواسط هزاره دوم ق.م. در تمدن های بابل و عیلام و اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول در حسنلو و زیویه و سپس در دوران هخامنشی، تجربه شده بود. در رنگ لعاب این کاشی بیشتر از رنگ آبی فیروزه ای استفاده شده است.

منابع:

– بمانیان، محمدرضا، علی عربعلیزاده مهابادی و میلاد الفت، ۱۳۹۶، تجزیه و بازتولید فام های تشكیل دهنده رنگ آبی در كاشیكاری مساجد شیعی دوره صفوی؛ با بررسی نمونه های موردی (مساجد علی قلی آقا، جامع اصفهان، شیخ لطف الله، امام و لنبان)، نشریه علمی-پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، شماره ۱۴.

– حسامی، منصور و همکاران، ۱۳۸۴، مجموعه دروس اختصاصی کارشناسی ارشد هنر، چاپ چهارم، جلد ۲، تهران: گریفین.

– شیرازی نسب، هنگامه، ۱۳۸۵، نقاشی و لعاب روی سفال با الهام از نقوش مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی، دانشگاه پیام نور تهران مركز.

– ماهرالنقش، محمود، ۱۳۸۱، كاشی و كاربرد آن، تهران: انتشارات سمت.

– نیكخواه، هانیه، محمد خزایی، غلامعلی حاتم و جواد نیستانی، ۱۳۹۰، بازتاب شكل گیری دو پدیده اجتماعی بر سفال های زرین فام دوره سلجوقیان؛ پیدایش طبقه متوسط و مردمی شدن هنر، مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهش نامه انجمن ایرانی تاریخ، ۳ (۹).

– ویلبر، دونالدن، ۱۳۶۳، سیر تحول كاشیكاری در معماری ایران، ترجمه: ربابه خاتون پیله فروش، كتاب ماه هنر، شماره ۱۶۰.