متریال مورد استفاده در قلمزنی

تهیه کننده: گروه هنری فندق

قلمزنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش و خطوط بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره و برنج. قلم زنی یکی از رشته های هنرهای سنتی ایران است که در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد.

مواد اولیه مورد نیاز برای قلمزنی:

در قلمزنی با توجه به نوع کار، از مواد اولیه متفاوتی استفاده می شود با این حال پر کاربردترین مواد در هر مرحله از کار شامل موارد زیر است:

•  بیس کار:

– شی فلزی خام: ورقه های نازک از جنس طلا، نقره، مس، برنج، مفرغ، نیکل در شکل ها و ابعاد گوناگون

فلز ماده ای معدنی و دارای ویژگی  های استحکام، دوام، چکش خواری و شکل پذیری است، خاصیت تورّق دارد، ذوب می شود و پس از ذوب، امکان استفاده مجدد از آن وجود دارد. در هنر قلمزنی از فلز به تنهایی استفاده نمی شود و بنابر خاصیت ترکیبی فلزات با هم مخلوط می شوند و فلز خاصی را پدید می آورند که به این ویژگی ترکیبی «آلیاژ» می گویند. آلیاژ به معنی ترکیب و مخلوط کردن فلزات با یکدیگر است، بنابراین، مفرغ، فولاد، برنج و بسیاری مواد دیگر که در صنایع امروز کاربرد دارند آلیاژ نامیده می شوند.

بر این اساس آلیاژها و فلزاتی که امروزه در هنر قلمزنی بیشتر از آن ها استفاده می شود عبارت اند از:

۱. مفرغ (برنز): ترکیبی از مس و قلع است که هر چه درصد قلع آن بیشتر باشد، سفیدتر است و از استحکام بیشتری برخوردار خواهد بود.

۲. ورشو: ترکیبی از نیکل، مس و قلع است و خاصیت تورّق و مفتول شدن دارد.

٣. برنج: ترکیبی از مس و روی است و در اثر حرارت زیاد، نرمی آن افزایش می یابد.

۴. طلا: فلزی بسیار نرم و زرد رنگ است و در تیزاب سلطانی حل می شود.

۵. نقره: فلزی سفیدرنگ، چکش خوار و شکل پذیر است و به راحتی پرداخت می شود.

۶. مس: از فلزات عمده و رایج مورد کاربرد در هنر قلمزنی است. رنگ آن قرمز متمایل به نارنجی است و خاصیت شکل پذیری و چکش خواری دارد.

•  مرحله آماده سازی بیس کار قلمزنی:

– مقوا: برای دیواره سازی اطراف فلز قبل از قیرریزی. مقوا با کمک چسب کاغذی روی کار ثابت می شود.

– محلول قیر و گچ و خاکستر: برای پر کردن ظرف یا ایجاد یک لایه زیر آن برای کاهش سر و صدا و ممانعت از سوراخ شدن ظرف حین کار و سهولت اجرای کار.

نسبت قیر به گچ یک به سه است و گچ را به آرامی در قیر داغ شده می ریزند، مخلوط را به هم می زنند تا قوام بیاید و از حالت سیالی یا روان شدن خارج شود. افزایش گچ به قیر را به گونه ای ادامه می دهند که قیر به آسانی سرد و ترد یا شکننده شود و پس از پایان کار به راحتی از فلز جدا شود. برای اطمینان مقداری از مخلوط قیر و گچ را در آب سرد می ریزند، در صورتی که ترد و شکننده شده باشد و با ضربه چکش به آسانی خُرد شود، قیر برای کار آماده است. مهارت در این کار بر اثر ممارست و تجربه به دست می آید. با توجه به دمای محیط و فصل (تابستان و زمستان) درصد ترکیب گچ و خاکستر با قیر متفاوت است.

• مرحله انتقال طرح روی سطح کار قلمزنی:

– کاربن: برای انتقال طرح روی سطح کار.

– گچ و سریش: در حالت سنتی برای انتقال طرح از زدن ترکیب گچ، آب و سریش روی سطح کار استفاده می شود و بعد طرح را با مداد روی کار می کشند.

– گرده پودر رنگ یا گرده پودر زغال: در شیوه چرمه کردن (گرده کردن) یا سوزنی کردن طرح، برای انتقال طرح از گرده پودر رنگ استفاده می شود.

– چسب چوب یا چسب ماتیکی: برای چسباندن طرح روی کار.

• مرحله تمیز کردن قیر قلمزنی:

– نفت و خاک اره: بعد از اتمام مرحله قلمزنی و جدا کردن قیر از روی سطح کار، کمی نفت روی سطح فلز می ریزند و با خاک اره و یک دستمال، قیر پشت بوم را به طور کامل تمیز می کنند.

– گرده زغال، دوده یا واکس: برای پر کردن شیارها جهت نمایش بهتر خطوط قلمزنی شده از این مواد استفاده می شود، بعد از اینکه یک لایه روی کار را پوشاندند با کمک دستمال آن را تمیز می کنند.. نقره را اغلب با دوده  چراغ و نفت یا با گوگرد سیاه  می کنند.

– روغن جلا و روغن کرچک: جلا دادن ظرف بعد از قلمزنی برای مشخص شدن خطوط و نقش های قلم زده شده. می توان روغن جلا و دوده را با هم ترکیب کرد و به کار برد.

• مرحله پرداخت قلمزنی:

– زغال با پولیش صنعتی: برای پرداخت سطح کار و براق کردن آن

– اسید سولفوریک یا جوهر نمک: برای تمیز کردن سطح کار تمام شده. بعد از تمیز کردن قیر، بوم قلمزنی شده را در آب اسید رقیق شده (دو قسمت آب و یک قسمت اسید) شستشو می دهند. ابتدا آب و اسید را در ظرف پلاستیکی ریخته و بوم فلزی را در آن می گذارند. در نهایت به وسیله برس پلاستیکی (یا مسواک)، سطح آن را صیقل داده، سپس بوم را با آب شستشو می دهند. در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می کنند.

– نمد یا چرم: در شیوه پرداخت با دستگاه از نمد یا چرم استفاده می شود.

پیشنهاد: مقاله پارچه قلمکار را هم بخوانید.