نمدمالی چیست؟

گردآورنده: مریم قنبری عدیوی -کارشناس ارشد فرش دستباف

هنر-صنعت نمدمالی سنتی یکی از قدیمی‌ترین دستاوردهای بشر ساکن فلات ایران است. کشف برخی از محصولات نمدی از جمله زیرانداز، پوشش و عرق‎گیرهای حیواناتی چون اسب و استر در گور دخمه‌های باستانی در فلات ایران، به صورت مستند، عمر این هنر-صنعت را به حدود هزاره اول ق.م. می‌رساند. پوشش و کلاه ملتزمان پارسی و مهمانان مادی که در نقش برجسته‌های تخت جمشید در ردیفی که ملازمان و مهمانان را بر دیوار بارعام به قصد شرف‌یابی به محضر پادشاه نمایش می‌دهد، از قدیمی‌ترین مستندات تصویری موجود این نوع هنر می‌باشد.

با توجه به خاصیت گرمایی و نیز مطلوبیت آن به عنوان عایق رطوبتی، می‌توان حدس زد این محصول به دست مردمی ساخته شده که خطر سرما و رطوبت بیشتر از کسان دیگر حیاتشان را تهدید می‌کرده است. لذا محدوده مناطق کوهستانی و دامنه‌های سلسله جبال البرز و زاگرس و دیگر مناطق سردسیر فلات ایران به احتمال قوی مراکز عمده تولید این محصول می‌باشند. همچنین محتمل است قشر دامدار به لحاظ سهولت در فراهم نمودن مواداولیه آن بیشتر به ساخت این دستبافته اهتمام ورزیده باشند.

در سرزمین پهناور ایران دامداران علی‌الخصوص ایلات و عشایر که معیشت ایشان مبتنی بر دامداری است و لازمه آن کوچ‌های بلند است از پشم که یکی از فرآورده‌های مهم و اصلی دام است در قالب نمد برای ساختن انواع کف‌پوش و تن‌پوش و حتی پوشش سکونتگاه‌ها مخصوصاً در بعضی از خانه‌های متحرک عشایری خود بهره می‌برند، لذا محاسن و مزایای فراوانی برای آن برشمرده‌اند، از جمله:

– رطوبت را از خود عبور نمی‌دهد.

– عایق بسیار مناسبی برای سرما، گرما و صدا است.

– از استحکام قابل ملاحظه‌ای بهره می‌برد و طول عمر زیادی دارد.

– تا حد قابل توجه‌ای انعطاف‌پذیر است.

– ابزار کار برای تهیه نمد ساده، محدود و ارزان است.

– مواداولیه آن ارزان و در دسترس می باشد.

– نمدمالان دستمزد کمی برای ساخت آن می‌گیرند لذا باعث تهیه ارزان آن می‌شود.

– در بسیاری موارد از پشم به صورت خام استفاده می‌شود و احتیاج به صرف نیرو و فعالیت اضافی نیست.

– زیراندازها، پوشاک و سایر وسایلی که از نمد تهیه می‌شود نرم بوده و ‌آزاردهنده نیستند.

– زمان تهیه و ساخت یک قطعه نمدی در سایزهای معمولی کوتاه است و معمولاً در هر اندازه‌ای تنها یک روز وقت برای ساخت آن لازم می‌باشد و سه تا چهار روز نیز برای خشک شدنش کافی است.

– هر شیء نمدی طی دوره استفاده و مراحل استهلاک می‌تواند با کمی کار بر روی آن (برش و رودوزی) تبدیل به شیء قابل مصرف دیگری شود. به عبارتی یک قطعه نمدی تا آخرین مراحل استهلاک می‌تواند کاربردهای گوناگونی داشته باشد.

– ارزش افزوده آن زیاد است و تقریباً 80 درصد قسمت فروش را دستمزد سازنده تشکیل می‌دهد.

– خاصیت ایمنی بخش (محافظتی) قابل توجهی دارد، نیش گزندگان و چنگ و دندان درندگان در آن کارگر نیست.

همه این مزایا سبب شده، نمدمالی جای خاصی در زندگی مردم کوچ‌نشین و عشایر و مردم روستایی به خود اختصاص دهد.

مراحل نمدمالی سنتی:

1- ابتدا پشم‌ها را با استفاده از رنگ‌هاي گياهي به رنگ‌هاي مختلف درآورده، حلاجي نموده و آماده نمدمالي مي‌كنند.

2- بعد از آن نوبت نقش‌گذاري است. در اين مرحله، نقوش با شكل‌هاي ذهني و يا طراحي شده، بر روي حصيري چيده مي‌شوند. اين كار توسط پشم‌هاي رنگي كه تكه‌تكه شده‌اند، انجام می‌شود.

3- مرحله سوم نمدمالی سنتی شامل پهن كردن پشم حلاجي شده بر روي نقوش است، در اصطلاح به اين فرآيند قالب‌ريزي نمد مي‌گويند.

4- بعد از اين كه پشم‌ها به صورت يكنواخت قالب را پوشاندند، روي پشم‌ها آب و صابون مي‌ريزند تا با قليايي كردن محيط، پشم‌ها مجعدتر شده و بيشتر در هم فرو روند.

5- بعد از اين مرحله، حصير زير پشم‌ها را با پشم‌هايي كه روي آن قرار دارد، لوله می‌کنند و با دست و پا ضرباتي بر آن وارد مي‌كنند تا پشم‌ها در هم فرو رفته و بافت منسجم و يكنواختي ايجاد كنند. این مرحله را تکرار می‌کنند تا کار یکدست شود.

6- بین سه روز تا یک هفته طول می‌کشد تا نمدها خشک شوند و اين پايان مراحل تولید يك نمد سنتي است.

اما مساله مهم این است كه نمد ماده‌اي طبيعي و قابل بازيافت در طبيعت است. فرآيند دريافت آن از طبيعت برخلاف چرم و حتی چوب، فرآيندي بسيار مهربان است. حيواني به خاطر آن كشته نمي‌شود و درختی قطع نمي‌شود.