مشبک کاری روی چوب چیست؟
معرفی هنر مشبک کاری روی چوب
گردآورنده: گروه هنری فندق
دهخدا، مشبک کاری را پنجره پنجره یا چشمه چشمه ساختن چیزی معنا می کند. طبق این تعریف مشبک کاری، به آن معنی است که سطحی را به صورت شبکه شبکه در آورند، به طوری که بتوان نمای بیرون را از داخل مشاهده کرد و هوا و نور نیز به راحتی از بین آن جریان داشته باشد.
مشبک کاری، یکی از هنرهای اصیل و زیبای ایرانی است و در گذشته به صورت عمده برای ساخت درب و پنجره های چوبی کاربرد داشته است. البته مشبک، تنها بر روی چوب انجام نمی شود؛ هر آنچه که به صورت شبکه شبکه ساخته شود، مشبک نامیده می شود. اما مشبک بر روی چوب، شکل بسیار رایج این هنر است. درها و پنجره های مشبک، قابلیت عبور نور و هوا، را دارند و در گذشته به راحتی تهویه فضای اتاق را انجام می دادند. در مشبک درها و پنجره ها از انواع گره چینی های متداول در معماری، درودگری و… استفاده می شود. این درها و پنجره ها، معمولا همراه با شیشه های رنگی، استفاده می شدند. شیشه ها انعکاس نور به محیط را به زیبایی انجام می دادند و مانعی برای عبور سرما و گرما هم بودند. نمونه های بسیار عالی این هنر را می توان در خانه های قدیمی و سنتی ایرانی مشاهده کرد؛ این نوع گره ها را در مشبک کاری “قامه” می نامند.
به احتمال زیاد شکل ابتدایی مشبک، مانند آنچه امروزه می بینیم، نبوده است. در ابتدا هدف اصلی، عبور نور و هوا به درون خانه بود تا از نم زدگی، رطوبت، گرما و تاریکی جلوگیری شود. به مرور ذوق هنری با کارکرد اثر، ترکیب شد و زیبایی این هنر را در عین کارایی، به حد اعلاء رساندند.
پس از آن، با پیشرفت ابزار و تجهیزات، هنر مشبک شکل هنری تر و تکامل یافته تری به خود گرفت و به شکلی که امروزه مشاهده می کنیم در آمد. امروزه هنر مشبک کاری اغلب برای تزیین و زیباسازی درها و پنجره های مساجد، کاخ ها، اماکن معتبر، مقبره های بقاع متبرکه، وسایل زینتی تجملی، قاب ها و تابلوهای نفیس، انواع پاروان ها، لوسترها و… به کار گرفته می شود.
تاریخچه هنر مشبک کاری
هنر مشبك قدمتی دیرینه دارد که با پیشرفت علم معماری در ایران، نقش خود را به اشکال مختلف نشان داده است. از زمانی که بشر به فکر ساختن کلبه و خانه یا هر جای مسقفی برای زندگی خود افتاد، به این فکر بود که چگونه نور بیرون را به داخل هدایت کند؛ در نتیجه به این فکر افتاد تا پنجره ای به بیرون بسازند. در ابتدا این پنجره از جنس تکه ای سنگ سوراخ شده، چرم یا برگ بود. که فقط قسمت هایی از آن را سوراخ و یا برش می دادند یا به اصطلاح آن را شبکه ای می کردند تا نور و هوا از آن عبور کند. پس از چندی افرادی که از ذوق و قریحه ای برخوردار بودند، شکل و ظاهری هنری به آن دادند و هنر مشبک را به شکل ابتدایی آن آفریدند.
مشبک روی سنگ از قدیمی ترین انواع مشبک کاری است، بعد از آن مشبک روی چوب به عنوان یک ماده اولیه در دسترس، رواج یافت. درگذشته درب های چوبی اتاق ها همراه با شیشه های رنگی به خصوص از عهد صفویه متداول شد و تا پنجاه سال قبل هم مرسوم بود.
امروزه آثار مشبك را می توان بر روی درها، پنجره ها، منبرها، ظروف فلزی و سفالی و… با جنس های مختلف فلز (آلومینیوم، مس، طلا، نقره)، چوب (انواع تخته سه لایی)، استخوان حیوانات (عاج، استخوان شتر، استخوان اسب)، چرم، سنگ، پلاستیك، یونولیت، نئوپان و… مشاهده كرد. از سازه های مشبک می توان در دکوراسیون داخلی سنتی، پارتیشن و جدا کننده، کابینت آشپزخانه و یا مبلمان، میزهای عسلی، صندلی و نیمکت، سرویس خواب، شمعدان، جاکفشی، میز تلویزیون و موارد دیگری استفاده کرد.
انواع مشبک
هنر مشبک، فارغ از نوع مواد اولیه ای که برای ساخت آن استفاده می شود، از نظر شیوه ساخت به دو نوع مشبک کامل و مشبک منفصل تقسیم می شود.
۱- مشبک کامل یا یک پارچه: این نوع مشبک کاری به صورت یکپارچه بر روی سطح کلی کار انجام می شود. سطح کار، که عمدتا چوب است، به طور کامل و یکپارچه است و هنرمند به وسیله اره مویی، داخل آن را به شکل مشبک و شبکه شبکه، از هم جدا می کند. طبیعتا به دلیل این که سطح کار به شکل یکپارچه است، دشواری های خاص خودش را دارد و عموما هنرمندان با تجربه و متخصص آن را انجام می دهند. بدیهی است هر نوع اشتباه در این نوع از مشبک کاری، ممکن است به خراب شدن کل کار بینجامد؛ بنابراین دقت و تجربه استادکار، نقش مهمی را در آن ایفا می کند.
۲- مشبک منفصل یا جدا جدا: چنان چه طرح های مشبک کاری شده، به صورت منفصل و جداگانه باشد و به وسیله اتصالات به یکدیگر متصل شده باشند، مشبک کاری از نوع منفصل خواهد بود. این نوع از مشبک، نسبت به نوع مشبک کامل، ساده تر است و امکان رفع اشتباه و خطا در آن بیشتر است.
مواداولیه مورد استفاده در مشبک
– چوب: در این سبک هنر معمولا از چوب هایی استفاده می گردد که دارای رگه های کم با بافتی نرم می باشند تا تیغه های باریک و نازک اره مویی قادر باشند به راحتی آن ها را برش دهند و همچنین این نوع از چوب ها می بایست قابلیت سوهان کاری و سمباده خوری خوبی هم داشته باشند. بهترین و مناسب ترین چوب برای مشبک کاری سنتی، چوب درختان ساج، چنار و گردو هستند.
- چوب ساج: چوب درخت ساج که به رنگ های قهوه ای طلایی تا قهوه ای تیره با خط های سیاه یافت می شود، یکی از چوب های بسیار سخت و مقاومی است که در مناطق گرمسیری همچون هندوستان می روید. این چوب به دلیل روغنی بودنش مقاومت بسیاری در مقابل پوسیدگی و کرم خوردگی دارد.
- چوب چنار: چوب درخت چنار دارای رنگی از کرم باز تا قرمز مایل به قهوه ای با لکه های قهوه ای صدفی است و به علت دوام و استقامت خوبی که دارد از آن در بسیاری از هنرهای مرتبط با چوب استفاده می شود.
- چوب گردو: درخت گردو با توجه به مقاومت زیادش در تمام مناطق گرمسیر، سردسیر و مرطوب قابل رویش است و به همین دلیل تنوع رنگی و بافت آن با توجه به مناطق مختلف جغرافیایی بسیار زیاد است. چوب این درخت از نظر رنگ، در طیف رنگ های روشن به تیره (قهوه ای، شکلاتی، قرمز و سفید) یافت می شود.
– تخته سه لا: تخته سه لایی که به شکل ورق می باشد، از دو عدد روکش چوب با ضخامت یک میلی متر که وسط آن ها خرده چوب مخلوط شده با چسب چوب قرار دارد و سپس این دو روکش بر روی هم پرس شده اند، تشکیل شده است.
– چسب چوب، سریش و سریشم: از چسب چوب و سریشم جهت اتصال قطعات به یکدیگر و از سریش و همچنین چسب چوب جهت چسباندن طرح بر روی چوب یا تخته سه لایی استفاده می گردد.
– جلا دهنده ها: از آنجایی که ماده اصلی مشبک، چوب می باشد و چوب در مقابل رطوبت بسیاری از عوامل طبیعی دیگر حساس است و چنانچه از آن به صورت صحیح حفاظت و مراقبت نشود خیلی زود از بین می رود لذا مشبک کاران نه تنها برای حفاظت از چوب بلکه برای هر چه زیباتر شدن محصول نهایی، آن را روغن کاری می کنند. جلا دهنده ها شامل موادی همچون لاک و الکل، سیلر، کیلر و پلی استر می باشد.
– تینر: تینر مایعی است که از آن جهت رقیق کردن پلی استر استفاده می کنند.
وسایل و ابزار مشبك کاری
وسایل كار برای هنر مشبك عبارتند از:
– پیشکار: قطعه چوبی که معمولا از جنس نئوپان به طول تقریبی 20 تا 25 و عرض 10 تا 15 سانتی متر است. این تخته دارای یک شکاف (معمولا مثلث شکل) می باشد به گونه ای بر روی میز کار نصب می شود که طرف شیاردار بیرون از میز کار قرار می گیرد. از این تخته جهت برش دادن چوب، تخته و فیبرها استفاده می شود.
– میز کار: با توجه به اینکه در این هنر، مشبک کار می بایست پشت میز نشسته و با استفاده از پیشکار و اره مویی طرح را بر روی تخته برش دهد، لذا اندازه و موقعیت قرار گرفتن میز بسیار حایز اهمیت می باشد. ارتفاع و موقعیت میز کار باید به گونه ای باشد که دست مشبک کار در هنگام برش به راحتی حرکت کرده و برش دهی و سوهان کاری صورت گیرد.
– اره: از اره های نجاری که دارای اندازه ها و دندانه های مختلفی هستند برای برش چوب ها و اطراف تخته ها استفاده می شود.
– کمان اره: کمان اره وسیله ای است فلزی و منحنی شکل (U مانند) که دارای دسته ای چوبی یا پلاستیکی است.
– مشتی آچار (آچار تخته ای): قطعه چوب مکعب مستطیل شکل محکمی است به ابعاد 2 در 5 در 10 سانتی متر که در وسط یک طرف آن شیاری به اندازه تقریبی 7 تا 10 میلی متر ایجاد شده است. از مشتی آچار جهت باز و بسته کردن پیچ خروسک و تعویض تیغه استفاده می شود.
– پیچ دستی (گیره دستی-تنگه): وسیله ای فلزی است که از دو قطعه فلز به صورت افقی (یکی ثابت و دیگری متغیر) تشکیل شده و توسط اهرمی فاصله این دو قطعه کم و زیاد می شود. از پیچ کار جهت نگه داشتن زیر کار (طرح مشبک) در هنگام سوراخ کاری (دریل و مته) استفاده می کنند.
– چکش، سوهان، سمباده، صابون و برس از دیگر ابزار مورد استفاده در هنر مشبک چوب میباشند. در مشبک چوب معمولا از چکش های سبک استفاده می شود و مته ها هم می توانند هم دستی باشند و هم مته برقی.
– ابزار و وسایل طراحی: پرگار، خط کش، گونیا، نقاله، کاغذ، مداد، پاک کن، کاربن، چسب نواری و گیره کاغذ ابزار وسایلی هستند که برای ترسیم طرح در مشبک چوب مورد استفاده قرار می گیرند. طراحی یکی از موارد مهم در مشبک چوب می باشد.
طرح و نقش مشبک
اغلب از طرح های اسلیمی، ختایی، خطوط و نقوش هندسی و انواع خطوط مشبک کاری استفاده می شود.
مراحل مشبک کاری روی چوب
۱- طراحی: جهت تولید مشبک، ابتدا طرح مورد نظر را بر روی کاغذ می کشند. طرح یا توسط استاد مشبک کار مستقیما بر روی تخته کشیده می شود و یا این که طراح آن را تهیه می کند. در هنر مشبک، طراحی از اهمیت ویژه ای برخوردار است چرا که اصول و قواعد پرسپکتیو و اندازه ها در مقیاسی منطقی باید صورت گیرد.
۲- تهیه چوب: پس از طراحی، مرحله انتخاب چوب است که مشبک کار با توجه به نوع محصول و ابعاد طرح، چوب خود را تهیه می کند.
۳- انتقال طرح بر روی چوب: مرحله بعد انتقال طرح بر روی چوب یا تخته است که برای انتقال طرح بر روی چوب یا تخته، کاغذی که طرح بر روی آن کشیده شده را بر روی سطح می چسبانند. البته باید در نظر داشت که تخته یا چوب مورد نظر باید کاملا صاف و تمیز باشد تا طرح به راحتی و درستی بر روی آن انتقال یابد.
چنانچه غلظت چسب زیاد باشد (غلیظ باشد) ابتدا چسب را بر پشت کاغذی که طرح بر روی آن کشیده شده، می کشند و سپس کاغذ را بر روی چوب می چسبانند و با فشار کف دست آن را صاف و محکم می کنند. علت این کار چروک نشدن کاغذ طراحی می باشد و همچنین این عمل باعث می شود که سطح کمتری از چوب آغشته به چسب گردد.
چنانچه چسب رقیق باشد ابتدا چسب را بر سطح چوب می مالند و سپس کاغذ طرح دار را بر روی چوب نصب می کنند و با فشار کف دست آن را صاف و محکم می کنند در این حالت کاغذ طرح ما چروک نمی گردد. استفاده از چسب سریش با توجه به قابلیت پاک شدن اضافات آن به راحتی در پایان کار، نسبت به چسب چوب از مزیت بیشتری برخوردار است.
چنانچه مشبک کار خود یک طراح باشد طرح مورد نظر را مستقیما و توسط مداد بر روی سطح چوب طراحی می کند. برخی مواقع هم با استفاده از کاغذ کاربن طرح را بر روی تخته انتقال می دهند. برای این کار ابتدا یک برگ کاربن بر روی تخته چوبی قرار داده و سپس کاغذ طرح دار را بر روی کاربن می گذارند و با مداد یا هر وسیله نوک تیز دیگری بر روی خطوط طرح می کشند تا اثر طرح بر روی چوب انتقال یابد.
۴- علامت گذاری: با توجه به این که طرح انتقال یافته بر روی چوب می بایست از سطح چوب جدا گردد ابتدا مکان هایی که می بایست در آنجا اره مویی قرار گرفته و بریده شود با مداد علامت گذاری می کنند.
۵- مته کاری: نقاط علامت گذاری شده در مرحله قبل را با مته سوراخ می کنند. این سوراخ ها جهت عبور تیغه اره مویی ایجاد می شوند، می بایست ریز و متناسب با قطر اره مویی باشند.
۶- برش طرح: پس از ایجاد سوراخ در مناطق مختلف طرح اکنون زمان برش طرح می باشد که برای برش، تیغه اره مویی را از سوراخ های ایجاد شده عبور می دهند و پس از وصل کردن طرف آزاد تیغه به کمان، خطوط طرح را برش می دهند و سپس طرح را از سطح چوب جدا می کنند. برای این که اطراف قطعات برش داده شده خراب نشود بهتر است پس از برش هر طرح، مجددا آن قطعه به طور موقت در جای خود قرار دهید و با چسب نواری آن را نگه دارید.
از آنجایی که برش کاری یکی از مراحل مهم مشبک چوب محسوب می گردد، لذا مشبک کار می بایست به حرکت اره مویی و نحوه برش آگاهی و اشراف کامل داشته باشد.
۷- سوهان کاری: پس از برش طرح و جدا کردن آن ها از زمینه، لبه طرح را با سوهان، صاف و یکدست می کنند. از آنجایی که در مشبک کاری چوب قطر چوب ها بسیار نازک می باشند لذا سوهان کاری می بایست به آرامی و با فشاری مناسب صورت گیرد تا به چوب و طرح لطمه ای وارد نگردد. در هنگام سوهان کاری فشار دست باید در زمان جلو بردن سوهان صورت گیرد و هنگام عقب آوردن سوهان باید فشار دست کم گردد.
۸- سنباده کاری: پس از سوهان کاری لبه های طرح، جهت صیقل دادن لبه ها و همچنین سطح چوب با سنباده نرم بر روی آن ها می کشند. سنباده ها با توجه به نرمی و زبری آن ها دارای انواع مختلف و درجات گوناگونی هستند که با توجه به نوع چوب یا تخته باید سنباده مناسب را انتخاب نمود.
۹- اتصالات: چنانچه طرح دارای حجم باشد و مشبک کار مجبور باشد چند قطعه را به وسیله فاق و زبانه در یکدیگر قفل و یا در کنار یکدیگر قرار دهد پس از سوهان کاری و سمباده زنی، قطعات آماده شده این کار صورت می گیرد.
در مشبک چوب اتصالات با توجه به قسمت هایی که می بایست به یکدیگر متصل شوند انواع مختلفی دارند، اتصالاتی چون نیم نیم، فاق و زبانه، کام و زبانه، دوبل، دُم کبوتری و غیره استفاده می شوند. انتخاب نوع اتصال باید با توجه به محل آن بر روی کار و مواردی چون استقامت، استحکام، سهولت ساخت و اتصال صورت گیرد.
۱۰- بتونه کاری: بتونه ماده ای است که از آن جهت پر کردن خلل و فرج و ترک خوردگی های چوب به کار برده می شود تا چوب دارای سطحی صاف و یکنواخت گردد. برخی مواقع به علت عدم دقت و رعایت اصول برش کاری پس از اتصال قطعات یکدیگر درزهایی مشاهده می گردد که می بایست این درزها را به گونه ای پوشاند لذا برای پوشاندن این درزها از خمیری به نام بتونه استفاده می شود. البته برخی مواقع هم مشبک کاران با وجود دقت و رعایت در برش کاری قطعات، صرفا با هدف سفت تر کردن و محکم تر کردن اتصالات از بتونه کاری استفاده می کنند.
۱۱- جلادهی: پس از پرداخت نهایی محصول آماده شده برای حفاظت از عوامل طبیعی و زیبایی کار، محصول را با روغن جلا، سیلر و کیلر و یا پلی استر جلا دهی می کنند.
دیدگاهتان را بنویسید